سابقه و هدف: تبیین، به‌عنوان یکی از اساسی‌ترین اهداف علم، بخش مهمی از هر مقاله علمی است که درصدد یافتن علل و عوامل اساسی پدیده‌ها و واقعیت‌ها، و گزارش روابط میان جنبه‌های مختلف پدیده‌‌ یا واقعیت مورد مطالعه بوده و به خوانندگان کمک‌ می‌کند تا درک عالمانه و عمیق‌تری از موضوع مورد بحث پیدا‌ کنند. به‌رغم این اهمیت، معرفی ماهیت و کارکردهای آن تاکنون به اندازه‌کافی مورد توجه قرار نگرفته است؛ از این‌رو، در پژوهش حاضر تلاش‌ گردید تا با بررسی نظام‌مند اسناد علمی، ملاک‌ها و نشانگرهای سنجش کیفیت تبیین در مقالات علوم پزشکی، شناسایی و معرفی شود.

مواد و روش‌ها: داده‌ها با استفاده از جستجوی نظام‌مند در پایگاه‌های داده‌های ایرانی گنج ایرانداک، پایگاه جهاد دانشگاهی و سیویلیکا و در سطح جهانی PubMed، ProQuest، Scopus، Web of Science و موتور کاوش Google Scholar گردآوری شدند. در این میان تعداد ۵۲ مقاله در محدوده زمانی ۱۳۹۹ تا ۱۴۰۳ بازیابی و با استفاده از نشانگرهای فهرست پریزما، ۱۳ سند برای مطالعه و تحلیل انتخاب شدند و تحلیل داده‌ها با روش Altheide انجام گردید.

یافته‌ها: بررسی‌ها به شناسایی ۱۴ نشانگر اساسی و دسته‌بندی آن در قالب سه ملاک‌ سنجش کیفیت تبیین شامل "ارتباط محوری" با دو نشانگر علت‌یابی و کاوش دلیل‌؛ "شواهد محوری" با چهار نشانگر روایی و درستی شواهد، دسترسی به شواهد، کارایی شواهد و کفایت در کمیّت و کیفیت و "نظریه‌محوری" با هشت نشانگر قابلیت آزمون‌پذیری، قابلیت‌ تکرارپذیری، ساده‌سازی و اقتصادی‌بودن، سازگارپذیری تجربی، سازگارپذیری نظری، قابلیت انطباق و تطابق، جامعیت، پیش‌بینی‌پذیری منتج ‌گردید. همچنین در میان ملاک‌های شناسایی‌شده، نظریه محوری، بیشترین میزان نشانگرها در بین ملاک‌های اشاره­ شده در مقالات مروری بود.

نتیجه‌گیری: با بهره‌گیری از ملاک‌ها و نشانگرهای شناسایی‌شده، پژوهشگران می‌توانند کیفیت تبیین‌های علمی خود را بهبود بخشند و تأثیرگذاری نتایج تحقیقات را به‌طرز چشمگیری افزایش دهند.